Zatrucie alkoholem metylowym w perspektywie ratownika medycznego

Rozpoznanie zatrucia metanolem w warunkach Zespołu Ratownictwa Medycznego jest trudne. Niespecyficzne objawy podmiotowe oraz przedmiotowe mogą wskazywać na wiele innych stanów nagłych, niespójne informacje uzyskane z wywiadu sprawiają, że w wielu przypadkach rozpoznanie spożycia toksycznej substancji staje się nieuchwytne. Powikłania w postaci zaburzeń widzenia, objawów neurologicznych oraz narastającej kwasicy metabolicznej są przyczyną wysokiej śmiertelności. W postępowaniu z pacjentem wykazującym zatrucie alkoholem metylowym istotne są rozpoznanie toksycznej substancji oraz szybki transportu do ośrodka specjalistycznego.

Słowa kluczowe: zatrucie alkoholem metylowym, alkohol, zatrucie, metanol, ratownik medyczny

Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia w latach 2010-2013 liczba osób zatrutych alkoholem metylowym wynosiła około 160 osób rocznie (1). Powołując się na raport Amerykańskiego Stowarzyszenia Ośrodków Ostrych Zatruć i Systemu Nadzoru Narażenia na Substancje Toksyczne (The American Association of Poison Control Center’s Toxic Exposure Surveillance System), w 2000 roku w USA odnotowano 2418 przypadków narażenia toksycznego na metanol, co stanowi około 1% wszystkich zatruć (3).

Zatrucie alkoholem metylowym jest najczęściej wynikiem przypadkowego spożycia, czasem wynika z próby zastąpienia etanolu metanolem. Czas pomiędzy spożyciem a wystąpieniem toksycznych objawów wynosi od 6 do 24 godzin (2-4). Jeśli pacjent dodatkowo spożywał etanol, czas może ulec wydłużeniu nawet do 96 godzin. Toksyczna dawka metanolu wynosi tylko 10-30 ml (5). Śmiertelność w zatruciu metanolem na podstawie zdarzeń podczas masowych zatruć w Estonii, Czechach i Norwegii była bardzo wysoka i wynosiła od 28 do 48% osób zatrutych (6-8).

W Polsce śmiertelność w latach 2012-2013 na podstawie danych Głównego Inspektora Sanitarnego kształtowała się na poziomie 22-26%. Wysoki wskaźnik śmiertelności jest ściśle powiązany z odstępem czasu od spożycia toksycznej substancji do rozpoczęcia prawidłowego leczenia w szpitalu. Wśród innych czynników związanych z niekorzystnym rokowaniem wymienić należy pH krwi poniżej 7 oraz czas > 24 godzin do przyjęcia do szpitala, zaburzenia świadomości, hiperglikemię (4, 9).

Charakterystyka substancji

Metanol jest toksycznym alkoholem dostępnym w wielu produktach domowych, jak również przemysłowych. Został odkryty już w XVII wieku przez Roberta Boyle’a.

Występuje w alkoholu produkowanym nielegalnie, przemysłowych środkach czyszczących, zimowym płynie do spryskiwaczy, jako rozpuszczalnik farb i lakierów. Zatrucie może wystąpić w wyniku przypadkowego, jak również celowego narażenia na tę substancje. W dostępnej literaturze medycznej coraz częściej opisywane są przypadki narażenia inhalacyjnego. Metanol łatwo i szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, przez skórę oraz drogi oddechowe. Maksymalne stężenie we krwi osiąga już po 30-60 minutach (3).

Toksyczność samego metanolu wynika z toksyczności jego metabolitów. Metanol po dostaniu się do organizmu utlenia się pod wpływem dehydrogenazy alkoholowej (ADH) do formaldehydu. Formaldehyd z kolei pod wpływem dehydrodenazy aldehydowej utlenia się do kwasu mrówkowego. Kwas mrówkowy oraz formaldehyd są zatem głównymi metabolitami odpowiedzialnymi za toksyczność (3-5).

Zatrucie alkoholem metylowym – objawy

Zatrucie alkoholem metylowym w początkowej fazie zwykle nie różni się od zatrucia alkoholem etylowym: występują euforia, zaburzenia koordynacji ruchowej, zawroty głowy. W kolejnych etapach zatrucia pojawiają się objawy związane z rozwojem kwasicy metabolicznej: nudności, wymioty oraz silne dolegliwości bólowe ze strony jamy brzusznej. Pojawiają się objawy w postaci zaburzeń widzenia, obustronnego rozszerzenia źrenic, braku reakcji źrenic na światło. Zaburzenia widzenia według dostępnych wyników badań występują u 37-72% osób zatrutych metanolem i są wynikiem uszkodzenia nerwu wzrokowego przez kwas mrówkowy (5, 10). Dalszy rozwój kwasicy powoduje wystąpienie zaburzeń oddychania, hipotonię oraz zaburzenia czynności mięśnia sercowego (10).

Zatrucie alkoholem metylowym – rozpoznanie w warunkach ZRM

Obraz zatrucia pacjentów, którzy spożyli metanol, jest niespecyficzny. Początkowa faza zatrucia w swoim przebiegu przypomina wiele stanów, których różnicowanie nie wskazuje na możliwość zatrucia toksycznymi alkoholami. Uwaga personelu Zespołów Ratownictwa Medycznego musi być skupiona na osobach z dodatnim wywiadem w kierunku zespołu uzależnienia alkoholowego, których objawy sugerują upojenie alkoholem, bez wyczuwalnego zapachu alkoholu.

Szybkie narastanie zaburzeń świadomości wraz z pojawieniem się zaburzeń widzenia może sugerować spożycie toksycznych alkoholi. Kolejnym objawem, na który należy zwrócić szczególną uwagę, jest wystąpienie drgawek. W przypadku pacjenta uzależnionego od alkoholu etylowego drgawki występują dopiero przy narastaniu objawów zespołu odstawiennego, natomiast przy zatruciu metanolem drgawki są objawem rozwijającego się obrzęku mózgu i mogą wystąpić kilka godzin po spożyciu.

Wyżej wymienione objawy mogą sugerować zatrucie, ale nigdy nie dają 100-proc. pewności na potwierdzenie tej diagnozy. W praktyce Zespołów Ratownictwa Medycznego ważne jest dokładne i rzetelne zbadanie pacjenta, ze szczególnym uwzględnieniem tych stanów, które mogą wpływać na wystąpienie zaburzeń świadomości. Kolejnym istotnym elementem postępowania jest pogłębiony wywiad w kierunku zatruć ewentualnymi substancjami szkodliwymi. Należy pamiętać, że rodzina pacjenta kierowana wstydem oraz strachem przed napiętnowaniem może ukrywać fakt spożywania przez pacjenta alkoholu lub jego tańszych rodzajów (alkohol metylowy jest najczęściej alkoholem tańszym). Dlatego w razie jakichkolwiek wątpliwości, podobnie jak w przypadku innych zatruć, należy zabezpieczyć próbki podejrzanych substancji, a na miejsce zdarzenia wezwać patrol Policji.